= *آثار و بناهای تاریخی*=
*در  استان*
*کهگیلویه و بویراحمد.*

*پژوهشگر:یارمحمدبهگام*

چنانکه می دانیم زبان و فرهنگ عامل شناخت و پیوستگی هویت واصالت اقوام می باشند•براین اساس ریشه یابی ومعناشناسی ادبیات دوران ایران باستان و اسلامی نیازبه بررسی فرهنگی؛ادبی؛اجتماعی و تاریخی دارند.*که باحمله ی اقوام بیگانه از جمله اعراب دستخوش تحول و تغییر شدند که حکایتی* از *تغییرات؛ظلم ها؛رنج ها و  مهاجرت ها دارند*• *هویت واصالت آثار تاریخی* واسامی در کشور؛
صرف نظر* *ازمعناومفهوم ریشه ی ادبی وتاریخی،دردوره اسلامی* وبیشتر در دوره صفویه دچار *تحریف و تغییر شدند* و *همچنین القاب فرهنگ اسلامی وتغییردر اصالت بناهاوبعلاوه تعمیرات بناها شکل گرفت*• *بنابراین ضرورت دارد*
،جهت شناسایی علمی هویت واصالت اماکن وبناهای تاریخی ومذهبی دوران ایلامیان؛ایران باستان(شامل مادها؛هخامنشیان
؛اشکانیان و ساسانیان آریایی) و دوره اسلامی که *نزد مردم ایران مورد اعتقاد و احترامند ولی اصالت خیلی از بناها دچار تحریف و تغییر شده اند، *توسط وزارت میراث فرهنگی*، *صنایع دستی* و *گردشگری*بابهره گیری ازنظریات کارشناسان خبره وآگاه باستان شناسی وتاریخ مشخص ومعرفی گردند*•

*به هرحال آثار بجامانده دراستان کهگیلویه و بویراحمد عبارتنداز*:

■1-■امام زادگان[سادات]:
امام زادگان از امامان(ع)متولد شدند و سادات از امام زادگان تولد یافته اند• *درکتاب بحارالانوار جلد۱۵؛ص۱۲۳-۱۲۷آمده است*:این *کلمه (سید)از دیر باز بکار می رفته است•در آن زمان؛عبدالمطلب در میان مردم عرب  با عنوان سید البطحا(مناطق هموارمکه)و ابوالسیاده العشره معروف بود و چون دارای شرف و سیادت بود؛او را سید می نامیدند و در همان زمان اعراب :سیادت و زعامت او را پذیرفته بودند• *همچنین درکتاب جامع الانساب به نقل از صاحب قرانی؛جلد۱؛ص۳۰نوشته است*:به طور کلی در باره کلمه ی سید می توان گفت که در ابتدا این کلمه بدون قرینه بر خود هاشم؛عبدالمطلب؛ پیامبر اسلام و نسل بزرگوار او اطلاق می کردند.
*در مجموع عرب مستعربه یا اسماعیلیه که سادات شاخه ای از آن هستند؛از نسل و دودمان حضرت اسماعیل(عبری یا یهودی نژاد مسلمان)برادر حضرت اسحاق فرزندان حضرت ابراهیم نبی می باشند*•
*منابع*:
*۱-تاریخ ایران پس از اسلام تالیف عباس اقبال آشتیانی؛ص۲۶*.
*۲-تاریخ مفصل عرب قبل از اسلام تالیف دکتر جواد علی؛ص۳۶۲*.
*۳-دنیای گمشده ایلام تالیف والتر هینتس؛ص۱۳۵*.
*۴- تاریخ تمدن تالیف ویل دورانت؛ص۱۰۹*.
*۵-تاریخ تمدن و زندگی مردم جهان تالیف لوئیس پل تاد-کنت اس کوپر-کلارنس وودراو سورنسون؛ص ۱۸۱*.

■2-■بقعه ها:خانه،مزارعه
،زیارتگاه،عبادت گاه•

■3-■ *آتشکده ها یاآذرکده ها*:
*یادمان دوران ایران باستان بویژه دوره ساسانیان آریایی می باشند*• *این نمادهای ملی با قدمت تاریخی دراستان کهگیلویه و بویراحمد؛*
*مورد بی مهری قرار گرفته اندودرحال نابودی می باشند*•
*مانند چهارطاقی های: گچساران-دوگنبدان-منطقه خیرآبادگچساران-دهدشت- روستای ترو کهگیلویه وده هانمونه های ویران شده*•

■4-■قدم گاه ها:محل توقف شخصیت های سیاسی ومذهبی بوده اند•مانندقدمگاه امام رضا(ع)دربهبهان•

■5-■ *معابدومراکز مذهبی*:
*دوران ایلامی و هخامنشی بعدازفتوحات جنگی درقلاع ساخته شدند*•

■6-■موگرم ها<منجیرها>:
*منجیرهابیانگروجودمراکز مذهبی وحضور  روحانیت*
*(مغان)زرتشتی درآن مناطق بوده است*• *مانندموگرم چرام،موگرم لنده،موگرم یاسوج*•

■7-■ *مغ مغستان<مغان وسه مغان>:از دیگر مراکز زرتشتی نشین دوره ساسانی بوده است*•

■8-■ *کنیسه المجوس:کاروان سراهایی که محل استراحت کاروانیان بوده است•یک نمونه آن درشهرستان کهگیلویه بودکه پس ازآب گیری سدمارون،به زیرآب رفت*•

■9-■ *خیرآباد و خیری* *آباد:”خیربد”یا”ایربد”و”هیربد”؛*عامل حفظ وهویت تاریخی،ملی ومذهبی بوده اند*• *ازجمله خیرآباد گچساران؛خیرکده کهگیلویه که به نهضت آباد تغییر نام  یافت*•

■10-■ *تکیه ها:که به معنی توقف گاه می باشند.مانند روستای تکیه در شهرستان باشت*•

■11-■ *شاهسوار<اسوار>*:
*شخصیت هایی که فرماندهان وسواران دوران ایران باستان بویژه دوره ساسانیان آریایی ودردوره اسلامی خصوصادوره صفویه می باشند*•که به منظوربزرگداشت یادآن ها؛بارگاهی برای آنان ساختند. *نظیرشهسوارهای: سپو،اسپر،دلی جی؛ رودشور وغیره*•

■12-■ *شاه (:کی به معنای شاه یا پادشاه است )*: امروزه در بیشتر مناطق استان اماکنی  با بارگاه های خاص وجود دارند که به نام *شاه یا پادشاه*مورد توجه مردم می باشند ومردم خودراازاولادآن هامی دانند این گونه اماکن نیزمربوط به دوران ایران باستان(شامل مادها؛ هخامنشیان،اشکانیان و ساسانیان آریایی) و دوره اسلامی می باشند• *مثل شاه محمود،شاه مونگشت* <منگشت>،شاه زینل،سلطان محمد، *شاه سیداحمد( به معنای شاه بزرگ احمد یا شاه احمد بزرگ•مقبره ومحل دفنش در دهستان پشته زیلایی بخش سرفاریاب شهرستان چرام قراردارد.)*؛ *شاه عمادالدین پهلوان لر*●که امثال آن دراستان زیادمی باشند•می توان گفت بسیاری ازآن هامربوط به زمان درگیری میان
*”۱-“صفاریان*،
*”۲-“زنگیان”،*
*”۳-“عباسیان عرب*،
*”۴-“شیطنت عبیدالله الکردی* حاکم قسمتی ازکوه گیلویه تارامهرمزبوده اندکه *دردوران بعدازشکست زنگیان به مناطق کوهستانی استان های کهگیلویه وبویراحمد وچهارمحال وبختیاری* فرارکرده و *به صورت ناشناس* ودرپناه کوه هازندگی می کردند*•
*نشانه های زیادی مویداین واقعیت می باشد*•
*ازجمله زنگ آبادکه خود بیانگر استقرار زنگیان دراین موقعیت وآبادی های ایشان است*•
*قیام زنگیان* یکی از گسترده ترین قیام های شیعی تاریخ متقدم جهان اسلام می باشد.این قیام به *رهبری علی بن محمد ملقب به صاحب الزنج*؛از
قریه ی ورزنین از دهستان های ری از تبارشیعه در *حدود سال ۲۵۵* *قمری* در *زمان خلفای عباسی* احتمالازمان احمد معتمد برپا شد.و هدف آن رهایی انسان های زجر کشیده و ستم دیده و ایجاد عدل و عدالت و برابری در بین قشرهای محروم بود.قیام زنگیان مقدمه‌ی مساعدی برای قیام همچون قرامطه؛فاطمیان و اسماعیلیان((ابوحمزه کفشگر یکی از شخصیت های متنفذ اسماعیلیه ایران و جهان واولین رهبر در ارجان «بهبهان»بوده است))گردیدکه سراسر جهان اسلام را زیر چتر قیام خود گرفتند•
*”۵-“شاهان آل بویه*(ازنسل ودودمان سلسله ساسانیان آریایی)که دردوران اختلاف چه درجنگ کشته شده اندوچه به مرگ طبیعی فوت نموده اند• *مثل شاه فیروز که قبرایشان در روستای دیل شهرستان گچساران به نام شاه فیروز هنوز وجود دارد*•

*”۶-“اتابکان یاپادشاهان لربزرگ•*
*خیلی ازبازماندگان زنگیان بااستفاده ازاولاد ائمه در نزد کردان(:عشایر-قبایل کوچ نشین و چادرنشین•شبانکا رگان*: *صاحبان گله و رمه*)خودرا به این طریق جاانداخته و *باساختن یادمانی برروی آرامگاه بزرگان قبیله ای تحت عنوان امام زاده(منظور  امام زادگان غیرسادات است) به دورآن جمع شده اند•*

[[ منابع:۱-زرین کوب؛عبدالحسین؛تاریخ مردم
ایران زمین؛۲-استادعلی سینا برقک؛مجموعه مقالات تاریخی]]

■13-■ *شاه زاده [ نوئی ]*:
این گونه اماکن وبارگاه ها نیزمربوط به دوران ایران باستان ودوره اسلامی است. *معمولا مرقد و آرامگاه پادشاهان و شاهزادگان منطقه ای ومحلی می باشند* و یا فرهنگ حاکم برهرمنطقه به خاطر((بزرگ نمایی))آن ها”چه به *عنوان “شاه”؛”شاهزاده ای”وچه به عنوان”امام زاده ای [غیرسادات]”که می توانست شاه باشد ویا برای پیروان خود”حکم شاه”را داشته و”فرزند شاه” دانسته؛ آن را به نام شاهزاده نامیده اند*•
*مانند* شاهزاده محمدکره ای– *شاهزاده احمد–شاهزاده قطب الدین واقع در تقاطع جاده دهدشت؛بهبهان و گچساران•شاهزاده حمزه- -شاهزاده محمود–شاهزاده محمدزرین کمر–شاهزاده یوسف–شاهزاده جلال الدین و*شاهزاده امیرجمال الدین لالپا  جد امیران استان کهگیلویه و بویراحمد و غیره ازطوایف ایل نوئی*•
■ *شاهزاده پیر حیات*■
[جد ایل بزرگ حیاتی لرنژاد]
*پسرشاه پیراحمدپسرشاه شمس الدین پشنگ* «سیزدهمین پادشاه از سلسله اتابکان یا شاهان لربزرگ»
*ازنسل و دودمان اتابکان یاپادشاهان لربزرگ بعبارتی امرای فضلویه معروف به هزارسپی ها؛که مدت 277 سال برسرزمین لر بزرگ شامل استان های چهار محال و بختیاری-کهگیلویه و بویراحمد -شولستان<شهرستان ممسنی وشهرستان رستم ازاستان فارس>وبخش هایی ازاستان های خوزستان واصفهان فرمانروایی داشتند*•

■14-■ *دیرها*: *مربوط به مسیحیت است•مکان فعالیت مذهبی و بازرگانی بودند*•
*مانند  دیرعمر یا دیر العمر*
*درشهرستان بویراحمد*•
دیرایوب یا دیر الا یوب•

■15-■ *امیرها*؛امیر: *به *معنای پادشاه،سردار،حاکم،*
*فرمانروا است*• *چنانکه بعد از رشد و نمواتابکان فارس ودرپناه وحمایت آن ها؛ اتابکان* *یاپادشاهان لربزرگ بعبارتی امرای فضلویه معروف به هزارسپی ها؛درموقعیتی به* *نام لربزرگ باموقعیت استان*  *چهارمحال و بختیاری؛استان کهگیلویه وبویراحمد،شولستان (شهرستان های ممسنی ورستم کنونی)* *وبخش هایی ازاستان های خوزستان واصفهان به قدرت رسیدند•آنان دراین مناطق ذکرشده با”مرکزیت* ایذه”؛ بر *روی مناطق*
*جنوبی منگشت* *باعموزاده های خوددر”کوه گیلویه*”،درپناه *اتابکان فارس به رهبری* *امیریاشاهزاده جمال الدین لالپابه جنگ پرداختند*. *کشته های این جنگ ها و همچنین جنگ باخلفا« خلفای عباسی عرب*»* ، به دلایل مختلف بعضا امیرنامیده شدند•
*مانند امیر یا شاهزاده”جمال الدین لالپا”جد”طایفه امیری “از”طوایف ایل نوئی*”؛
*امیرحسین شهریار؛امیرحسن؛امیرولی؛امیرحاضر؛امیرهجیر؛امیرصفدر؛ امیرحسین  جلاء((:روشن کردن؛افروختن؛ جلاءوطن،آوارگی•آرامگاهش در روستای پیچاب مرکزی در  منطقه بزرگ پیچاب از توابع شهرستان باشت قرار دارد)؛امیر حیدر وغیره*•

■16-■ *پیرها*؛
*پیر*:بزرگ،مرشد،کلان سال،پیرطریقت ومرشدوصاحب تجربه وحکمت و *همچنین* شاهزاده بوده اند. *به عبارتی پیر کلمه ی قداست  برای اشخاص پاک،بی آلایش؛عابد؛دانا؛سالم معمول بوده است که براساس درستی و راستی*
، *کارآزمودگی وتجربه،مقام و منزلت خانوادگی و اجتماعی*
، *پیشوند اسامی  آنها پیر متداول و رایج بوده است.*
ازجمله
**●1-●**
*شاه پیراحمد پسر پادشاه پشنگ* ازسلسله اتابکان یاپادشاهان لربزرگ بعبارتی *امرای فضلویه معروف  به     هزارسپی ها*•
**●2-●**
*ملک شاه پیراحمدی* ازنسل ودودمان *سلسله پادشاهان لربزرگ*؛ *وفات:856قمری برابربا813شمسی-محل دفن:گدارتختی ده کت بهمئی<شهرستان بهمئی>.*

*•3-• *شاهزاده  پیر حیات*
[جدایل بزرگ حیاتی لرنژاد]
*پسر  شاه پیر احمد*
*پسر شاه شمس الدین پشنگ*سیزدهمین پادشاه از سلسله* *اتابکان یا پادشاهان لربزرگ.*

**●4-●** *شاهزاده پیر*
*محمد*[استاندارفارس درسال796قمری برابر با 753شمسی] *پسرجهانگیر پسر تیمور گورکانی سرسلسله گورکانیان یاامرای تیموری.*

**●5-●** *دیگر پیران*
*شامل*:
*پیرغازی در دهدشت*؛ پیرحسین؛ *پیرمحمود واقع در ضلع غربی تنگ بیرزا* *شهرستان کهگیلویه*؛
پیرحسن؛پیرحاجتی؛
پیربادمی؛-پیرسفید؛
پیرپهلوان؛پیرجمال؛
پیرعلی؛ *پیرآبگون واقع در روستای فتح شهرستان باشت*؛ *پیرمحمد واقع در روستای شاه بهرام شهرستان باشت وغیره*.

*ابراهیم زنگنه درکتاب مزارات ایران ص 190 آورده است*:
*یکی ازعناوین مصطلح و مهم ایران کلمه ی *پیر* است *وازگذشته های دور معمول بوده است که درهر جا می خواستند* *قداستی برای شخص یا مکان زیر نظر    او   قایل   شوند  از   کلمه   ●پیر●استفاده می کردند*، *همانند پیر دیر به معنای راهب پیر*؛شیخ و مرشد کامل؛رهبر؛پیشوا و شخص بسیارآزموده  وبا تجربه،آنچه دراین مقال<سخن،گفتگو،قول>
موردنظراست؛ *پیرانی* است
*که پیروان میدانی داشته اند* که *بعد از  مرگ*؛
■ *تربت شان*■
(خاک،گور،قبر،آرامگاه)
را *زیارتگاه* ساخته اند•

■17-■ *پیربلدک ها*:
راهنمایان مسافران وکاروان هابوده اند• *مثل پیربلدک درتنگاری دشتروم شهرستان بویراحمد* که *هم به عنوان پیرپیام رسان وهم پیر  راهنمایان بوده است*•

■18-■ *ضامن ها*:نیزمثل قدم گاه هامی باشد•

■19-■ *قلندرها*:
پیروقلندریه؛درویش بی قیددرپوشاک وخوراک وطاعات وعبادات؛نوعی خیمه ی یک دیرکی• *مثل حاجی قلندر*•

■20-■  *آذره*<آدره>به *معنای آتش وآتشگاه است*•ونیزبه نام آدرکان <آدرگان>؛آدریان معروف بوده اند• *به نقل ازمورخان پورداود و  استدا *مولفان کتاب جغرافیای اصفهان*؛آدر در
*اوستا*؛”آتر”در *فارسی* *باستان*  *ترکیبی از آدری ونشانه ی فراوانی وجمع آن “آدر”همان آتش ونموداری از فروغ خداوندگارشمرده می شد• پس “آدریان”یعنی آتشگاهی که ویژه ی همگان باشد*•

■21-■ *غازیان*:
*به معنای پادشاهان و    فرماندهان جنگجو است• *مانندپیرغازی در دهدشت*
که شامل سه قسمت”●الف●”:
*رواق آرامگاه*”●ب●”:صحن آرامگاه “●پ●”:مقبره ی آرامگاه می باشد•  *چنانکه رواق آرامگاه ازکوچه ی مجاور آن به صحن آرامگاه منتهی می شود.*

*یادآوری می شود*؛
*برای کسب اطلاعات*
*بیشتر به*
●1-●کتاب بناهای آرامگاهی تالیف  محمدمهدی  عقابی.
●2-●کتاب فرهنگ آبادی هاومکان های مذهبی کشورتالیف محمدحسین پایلی یزدی .
●3-●کتاب مزارات ایران تالیف ابراهیم زنگنه.
●4-●مجموعه مقالات تاریخی استادعلی سینابرقک.
•5-•کتب لغت نامه های دکتر معین و دهخدا مراجعه نمایید•